Cầu ngói chợ Thượng nằm trên địa bàn thôn Thượng Nông, xã Bình Minh, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định là một trong số rất ít những cây cầu ngói cổ theo kiến trúc “Thượng gia hạ kiều” còn tồn tại đến nay. Tuy nhiên, trải qua thời gian cây cầu đang dần xuống cấp...
Cầu ngói chợ Thượng
Từ thành phố Nam Định qua cầu Đò Quan, đi theo đường 21 khoảng 14 km, rẽ phải theo đường Trắng khoảng 5 km là đến di tích cầu ngói chợ Thượng. Cây cầu xây dựng theo lối kiến trúc độc đáo “Thượng gia hạ kiều” (trên là nhà dưới là cầu) bắc qua sông Ngọc, gần chợ Thượng, thôn Thượng Nông. Cầu ngói được xây dựng theo kiểu tứ hàng chân, khung gỗ lim và lợp ngói nam. Ngoài giá trị lịch sử, cây cầu còn tạo điều kiện thuận lợi cho việc đi lại của người dân địa phương.
Cầu ngói chợ Thượng được xây dựng từ thời Hậu Lê, với sự đóng góp công đức của bà chúa Nguyễn Thị Ngọc Xuân - cung phi của chúa Trịnh. Cầu gồm hai mố được xây dựng hoàn toàn bằng đá tảng nằm chắc chắn hai bên bờ sông. Các tảng đá to nhỏ khác nhau, tảng lớn cỡ 1,7m x 0,6m x 0,4m; tảng nhỏ cỡ 0,5m x 0,4m x 0,2m được xếp khéo léo theo thứ tự lớn dưới nhỏ trên. Tính từ mặt nước trung bình thì mố cầu rộng 3,7m, được xây vuốt theo hình thang cân với cạnh trên là 2,84m. Mố cầu dài 6,5m, hai mố cách nhau 4,5m tạo khoảng trống cho dòng nước lưu thông và thuyền bè qua lại. Dầm cầu là hai thanh dầm được làm bằng hai cây gỗ lim đường kính 0,4m. Bên trên hai thanh dầm dọc là 4 thanh dầm ngang gỗ lim đường kính 0,2m, có đầu nhô ra ngoài (dùng để đỡ chân cột bên trên). Mặt cầu được tạo bởi đường giữa cầu và hai hành lang. Đường giữa cầu rộng 1,74m và được lát đá tảng xen kẽ nhau. Hai bên hành lang cũng lát đá tảng tạo phần gờ cao hơn phần mặt cầu là 0,15m. Nhà cầu dựng bằng khung gỗ lim, mái lợp ngói nam, hai hồi xây tường, mở cửa cuốn rộng 1,7m, cao 2m, hai bên là hai cửa giả. Hai hồi đều có đại tự đắp nổi “Thượng gia kiều” bằng chữ Hán.
Nhà cầu có 11 gian kết cấu kiểu kèo cầu tứ hàng chân, mỗi gian từ 1,45m đến 1,65m tạo nên một công trình dài 17,35m nối hai bờ sông. Hai hàng cột cái mỗi hàng 10 cột cạnh vuông 0,2m cao 2m đặt sát hai bên lòng xà cầu. Các cột quân lại được làm bằng trụ tròn đường kính 0,17m, cao 1,65m đặt trên các đòn ngang hai bên hông cầu. Bên trên cột là hệ thống vì kèo đỡ mái với 10 bộ được làm kiểu kèo cầu đơn giản, các hoành mái nối mộng với vì để tạo khoảng trống tối đa cho lòng cầu. Các bộ vì tạo thành những cánh tay đòn con vuông vươn qua cột cái, cột quân đến tận riềm mái.
Đặc biệt ở 3 gian giữa cầu, các nghệ nhân xưa đã xây bệ cao 0,4m dọc hai bên hành lang, phía ngoài có lan can con song gắn mộng vào 4 cột quân giữa cầu. Bệ trở thành chỗ ngồi nghỉ ngơi, ngắm cảnh sông nước lý tưởng cho nhân dân địa phương. Ngoài ra ở hai đầu cầu đều có xây bậc thoải xuống mặt đường tạo điều kiện cho nhân dân đi lại dễ dàng.
Không phổ biến như cầu sắt, cầu đá hay cầu gỗ thông thường, cầu ngói là một dạng kiến trúc độc đáo và hiếm thấy nhất ở Việt Nam. Hiện nay, chỉ còn một số cây cầu như: Cầu ngói chùa Lương ở Hải Hậu, Nam Định; cầu ngói Thanh Toàn ở Hương Thủy, Thừa Thiên – Huế; cầu ngói Phát Diệm ở Kim Sơn, Ninh Bình. Những cây cầu uốn cong như cầu vồng, có tuổi đời hàng trăm năm, lợp mái ngói cổ kính, nằm soi mình bên dòng nước trong xanh đã mang đến cho phong cảnh làng quê Việt Nam một vẻ đẹp thật yên bình.
Năm 2003, cầu ngói chợ Thượng được xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh, nhưng vẫn chưa có phương án bảo tồn trước sự xuống cấp và mối mọt của cầu theo thời gian. Trải qua hơn hai thế kỷ tồn tại và chỉ được tu sửa một lần vào năm 1993, đến nay ở hai bên mố cầu đã có sự xói mòn của nước làm trơ chân đá của cầu. Vấn đề cấp bách hiện nay đó là cần có những biện pháp kịp thời đắp lại chân cầu chống sự lún, nứt. Bên cạnh đó, một số hộ dân làm nhà, quán sát chân cầu cũng làm ảnh hưởng tới cảnh quan và môi trường sinh thái xung quanh cầu.