Theo điển tích thì đình Hoành Sơn (xóm 4, xã Khánh Sơn, Nam Đàn, Nghệ An) là công trình kiến trúc có quy mô đồ sộ loại bậc nhất của Miền Trung. Thế nhưng, di sản văn hóa cấp quốc gia này đang kêu cứu do sự xuống cấp nghiêm trọng theo thời gian.
Ngôi đình Hoành Sơn
Đình Hoành Sơn được xây dựng cách đây 250 năm, tọa lạc ngay bên bờ sông Lam, cửa đình hướng thẳng ra dòng sông. Trải qua những biến cố của lịch sử, ngôi đền đã chứng kiến biết bao đổi thay của vùng quê nơi đây.
Truyền thuyết ra đời
Làng Hoàng Sơn vào thời Lê thuốc đất Nam Hoa và có tên gọi là Hoài - Liêu. Nhưng đến thời Lê Trung Hưng thì làng được tách đôi ra, làng Hoành Sơn có tên gọi Hoành Sơn cũng kể từ đó. Ngôi đình của làng được xây dựng vào thời điểm làng đã vào đang có tên gọi từ ấy. Như vậy tên gội của di tích hoàn toàn mang ý nghĩa lịch sử. Theo truyền thuyết trong kho tàng truyện kể dân gian xứ Nghệ của giáo sư Ninh Viết Giao kể rằng, vào một năm cách đây đã lâu lắm rồi, nước sông Lam tự nhiên dâng rất to, dân Hoành Sơn phải chạy lên núi Ngang để tránh lụt. Giữa một đêm trời mưa như trút, sấm chớp ầm ầm, người ta thấy ngỗn ngang những cây gỗ 3-4 người ôm không xuể từ trên rừng trôi về, dạt thành đống vào cánh bãi trước làng. Tiếp đó có 9 người đàn ông xuất hiện đến bên đống gỗ ra sức cưa, đục, đẽo… Sau 3 năm ròng rã, họ làm thành một cái đình đồ sộ và được chạm trổ, trang trí rất công phu. Xong việc, 9 người đàn ông cũng đi mất mà không ai biết.
Tuy nhiên, theo các tư liệu ít ỏi còn ghi chép lại thì Đình Hoành Sơn được xây dựng vào tháng Chạp năm Nhâm Ngọ, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 23 (2/1763) và đến cuối năm sau (Quí vị 1764) thì hoàn thành. Ngôi đình tọa lạc trên một khu đất bằng phẳng nằm bên dòng sông Lam thơ mộng. Đình được bố cục gồm sân, bái đường và hậu cung với chất liệu chủ yếu là gạch ngói và gỗ lim. Người khởi xướng và chủ sự xây dựng công trình này là Đặng Thạc.
Ông đỗ cử nhân dưới triều vua Lê Hiển Tông (1740-1786) thuộc dòng dõi thế tộc và có uy quyền rất lớn trong vùng. Sau khi thi đỗ, làm tri phủ huyện Kỳ Sơn (phủ Tương Dương). Về nghỉ hưu, gặp năm được mùa, đời sống nhân dân sung túc, các tầng lớp sĩ, nông, công, thương đều làm ăn phát đạt, ông bèn chọn đất tốt và huy động tiền của trong dân để mua gỗ quý đồng thời chiêu mời các toán thợ giỏi về xây đình cho làng ngay trên vườn nhà mình.
Tương truyền nhiều toán thợ có tiếng đến nhận đề tài rồi bí mật làm vì toán nào làm đẹp nhất thì được thưởng lớn. Trong đó có toán thợ Nam Hoa Thượng không được mời đến, họ bày mưu cử người thợ giỏi nhất tên Chuẩn giả dạng ăn mày đến chỗ làm đình xin ngủ lại rồi cố tình đốt cháy một vì ở phía Nam của ngôi đình. Đặng Thạc vô cùng tức giận nhưng người ăn mày đã xin được làm lại. Chỉ trong một thời gian ngắn người ăn mày đã làm một bức chạm rất đẹp khiến cả hội đồng kỳ mục của làng phải kinh ngạc và thán phục. Sau này nhân dân đã suy tôn Đặng Thạc và người thợ tên Chuẩn thành những vị phúc thần của làng.
Một kiến trúc “độc nhất vô nhị”
Năm 1764, đình Hoành Sơn được hoàn thành trở thành một trong những ngôi đình lớn và có kiến trúc độc nhất vô nhị ở dải đất miền Trung. Trở thành nét văn hóa tâm linh của những người dân địa phương.
Tương truyền, trong đình có rất nhiều pho tượng (hơn 100 pho) nhưng vào trận lũ lịch sử năm 1978 và 1988 đã làm con đê chắn trước chùa bị vỡ và nước đã cuốn trôi gần hết số tượng đó, cho đến nay trong đình chỉ lưu giữ được 10 pho. Với diện tích tổng thể của ngôi đình lên đến một mẫu đất, dưới lớp rêu phong của ngôi chùa như tôn thêm vẻ cổ kính và linh thiêng. Đình được xây dựng đồ sộ, uy nghiêm thể hiện tập trung nhất ở bái đường có 8 vì, 7 gian với tổng số 32 cột gỗ lim tròn. Trong đó, có 12 cột cái (cao 5,75m, đường kính 0,45m) và 20 cột quân (cao gần 4m, đường kính 0,42m). Ngoài ra, rải đều trên 2 mái bằng gỗ lim tròn còn có 26 đường hoành và 42 đường xà. Các hoa văn trong đình được chạm khắc rất công phu và đặc biệt.
Ngoài vẻ đồ sộ, bề thế, nét độc đáo có sức thu hút đặc biệt của ngôi đình này là rất nhiều những đề tài điêu khắc gỗ được các nghệ sỹ tài hoa thể hiện trên các bộ phận của đình: bát tiên, cưỡi hạc, đánh cờ, đua thuyền, tứ linh, tứ quý, sỹ nông, công, thương… thể hiện quan điểm triết lý nhân sinh thấm đẫm tinh thần nhân văn của dân tộc và phản ánh trình độ chạm khắc đã đạt đến trình độ bậc thầy.
Đến thăm đình Hoành Sơn, du khách như lạc vào một thế giới sống động mang hồn cốt của quê hương, xứ sở, kết tinh nền văn hóa nghìn năm của dân tộc. Nhiều người cho rằng kỹ thuật chạm khắc của ngôi đình này thuộc vào một trong hai ngôi đình cổ nhất Việt Nam. Vì vậy, dình Hoành Sơn được Bộ Văn hóa công nhận là di tích lịch sử quốc gia vào tháng 7/1984.
Nhân vật được thờ chính trong đình là Uy Minh vương Lý Nhật Quang, con trai thứ 8 của vua Lý Thái Tổ, là người văn võ song toàn, tư chất hơn người nên tháng 11 năm 1041 vua Lý Thánh Tông đã xuống chiếu cho Lý Nhật Quang làm tri châu Nghệ An. Ông đã có nhiều đóng góp lớn lao trong công cuộc xây dựng và bảo vệ vùng đất Nghệ An và quốc gia Đại Việt. Ngoài ra, đình còn thờ “Tứ vị Thánh nương” và Phật Thích ca Mâu Ni. Ngôi đình được xem như là thần hộ mệnh và là niềm tự hào của người dân Khánh Sơn.
Tiếng kêu từ ngôi đình
Tuy nhiên, trải qua năm tháng đến nay đình Hoành Sơn hiện một số chi tiết đã bị mất mát, hư hỏng, một số được làm lại. Nhiều bộ phận kiến trúc đang có nguy cơ đe dọa sự tồn tại của di tích. Nền nhà thấp hơn vườn đình cà khu vực xung quanh nên việc thoát nước không kịp thời. Mái đình bị sạt lở khá nhiều, bức tường phía Tây đã bị đổ… mỗi lần mưa xuống cả hệ thống cột dầm chìm trong biển nước. Hệ thống tường bao quanh di tích không còn nên việc bảo vệ di tích cũng rất khó khăn. Bên cạnh đó, việc tôn tạo con đê ngăn nước lũ sông Lam đã ảnh hưởng rất lớn đến cảnh quan của di tích.
Ông Nguyễn Thiện Tư (77 tuổi) - người trông giữ ngôi đình 22 năm nay cho biết: “Hàng năm có rất nhiều du khách thập phương và nhiều lớp học chuyên ngành lịch sử về đây để tìm hiểu đình Hoành Sơn. Thế nhưng, những năm gần đây, đình đang bị mối mọt và thời gian làm cho hư hỏng nghiêm trọng”. Cũng theo ông Tư thì trong mấy năm gần đây, cũng có rất nhiều đoàn về khảo sát để tôn tạo và sửa sang lại ngôi đình, nhưng họ đến rồi đi mà không thấy trở lại, vì thế dự án tôn tạo lại đình mãi vẫn chỉ là nói miệng hoặc nằm trên giấy.
Trao đổi với ông Nguyễn Trọng Tranh, Phó chủ tịch UBND xã Khánh Sơn cho biết: “Xã cũng đã nhiều lần có kiến nghị gửi lên cấp trên về vấn đề đền Hoành Sơn đang xuống và đề nghị nâng cấp tu sửa, dù đã có hồ sơ của UBND tỉnh nhưng rồi cũng không thấy khởi công. Chúng tôi cũng mong rằng các cơ quan ban ngành đẩy nhanh tiến độ khôi phục lại ngôi đình để bà con nhân dân còn sinh hoạt và đặc biệt xứng là ngôi đình di tích lịch sử quốc gia. Đây cũng là nguyện vọng cấp thiết của chính quyền xã Khánh Sơn".
Ông Phan Văn Hùng - Phó Ban Quản lý di tích - Danh thắng tỉnh Nghệ An cho biết, Đình Hoành Sơn được Bộ Văn hóa công nhận là di tích lịch sử quốc gia vào tháng 7/1984. Ngày 26/7/2007, trước tình trạng xuống cấp UBND tỉnh Nghệ An đã có quyết định số 2574/QD.UBND/VX về việc lập dự án tu bổ, tôn tạo di tích đình Hoành Sơn. Tuy nhiên, cho đến thời điểm hiện tại, dự án vẫn chưa được thực hiện vì nguyên nhân chính cũng là vẫn chưa có nguồn kinh phí để thực hiện.